Regels hollen de moraal uit

Het is een gebruikelijke reactie op normovertredingen: we moeten meer regels hebben. Het was de reactie op het gedrag van bankiers na de bankencrisis, op de integriteitsschendingen bij VVD en PVV, en het zou ook de reactie kunnen zijn op de recente gebeurtenissen rondom Yuri van Gelder. Maar het effect van meer regels zou weleens averechts kunnen zijn.

Uitgangspunt in al deze voorbeelden is een ongeschreven richtlijn voor fatsoenlijk en integer gedrag. Bankiers en politici moeten het collectief belang dienen, met oog voor de lange-termijn-gevolgen van hun keuzes. Olympische sporters moeten toewijding en teamspirit tonen. En, of het nu gaat om geld, politiek of sport: impliciet wordt ook besef verondersteld van je eigen positie en je voorbeeldrol als je op topniveau speelt, en van de gevolgen van je gedrag voor anderen. Er wordt verondersteld dat je aanvoelt wat je wel en niet kan maken. Staat je antenne op dat vlak niet goed ingesteld, dan tast dat het vertrouwen aan.

Niet alles wat van invloed is op vertrouwen is in regeltjes te vangen. Het gevaar van regels is bovendien dat ze functie van het eigen fatsoensbesef overnemen: ‘Het staat nergens dat het niet mag, dus dan mag het’. Sancties kunnen zelfs de intrinsieke goede wil van mensen ondermijnen, zo heeft de Leidse hoogleraar sociale psychologie Eric van Dijk laten zien; ze worden calculerend – ‘kan ik ermee weg komen’ – in plaats van hun keuzes te toetsen aan hun eigen moraal en die van hun gemeenschap.

Het uiteindelijke resultaat van meer regels zal nog steeds niet waterdicht zijn, want er is altijd wel weer iets waarover geen regel is. Het systeem wordt de baas: ‘Als er niks over in de regels staat, kunnen we er niks van zeggen”. Bovendien zal het de innerlijke moraal, het fatsoen en besef van een voorbeeldfunctie uithollen; dit alles is immers ‘uitbesteed’ aan het reglement. Op den duur krijgen de regels meer invloed dan de waarden waar het in eerste instantie om begonnen was.

Ik vind de recente gebeurtenissen verschrikkelijk voor Yuri van Gelder: dat iets wat voor hem een minimale normovertreding leek, zulke enorme gevolgen heeft, dat gun ik niemand en ik denk ook dat dat uiterst onrechtvaardig voelt. Toch vind ik de beslissing van de voorzieningenrechter wel de juiste: hij geeft hiermee in feite impliciet aan dat niet alle gedragsregels voor een topsporter op papier staan, en dat de belangrijkste toetssteen in ons eigen geweten te vinden is. Dat geldt trouwens voor ons allemaal.