De Panama Papers en hoe macht hypocrisie in de hand werkt

In het grote schemergebied tussen illegaal en ethisch, kan je eigen gedrag er veel ethischer uitzien dan precies hetzelfde gedrag van een ander. Hypocrisie, noemen we dat.

Je eigen gedrag ziet er vaak heel anders uit dan dat van anderen. Beter; nobeler. Jij mag in je relatie af en toe flirten met een ander, maar je partner niet – want als jij het doet kan het geen kwaad, het zal de relatie niet bedreigen, maar als je partner het doet weet je het maar nooit. Jij mag best eens wat eerder naar huis als je keihard hebt gewerkt en al je taken hebt volbracht, maar collega’s die dat doen laden de verdenking op zich dat ze verzaken.

Doordat we onze eigen motieven beter begrijpen en de oprechtheid ervan vertrouwen, oordelen we vaak milder over onszelf dan over anderen. Als wíj het doen, is er een goede reden voor, of het is onschuldig. Als een ander het doet, is het foute boel en een schande. De ironie is dat ons beeld van anderen vaak beter klopt dan van onszelf. Die strenge oordelen over anderen zijn dus vaak terecht; die soepele oordelen over onszelf niet.

Hoe strenger je oordeelt over anderen en hoe soepeler over jezelf, des te groter is het verschil dat we hypocrisie noemen. Jij hebt daar vast helemáál geen last van, maar o, wat kunnen ánderen hypocriet zijn. Ouders die hun kinderen drank en drugs verbieden en ondertussen zelf onbelemmerd aan de fles zitten, politici die traditionele normen en waarden proclameren maar wel gepakt worden voor te hard rijden, om nog maar te zwijgen van banken die vrije marktwerking oh zo belangrijk vinden, maar wel even wat miljarden van de staat nodig hebben als het fout gaat.

Studenten die in een onderzoek anoniem taken moesten verdelen door een muntje op te gooien, besloten opvallend vaak (85%) dat zijzelf de leuke taak kregen en een ander de vervelende. In het algemeen vonden ze dat je de taken zonder aanzien des persoons moest verdelen, maar in hun geval was er vast een goede reden waarom ze een beetje mochten sjoemelen (‘Die ander vindt die taak vast heel leuk, dus is het toch eerlijk zo’). Evenzo mogen mensen geen inkomsten verzwijgen op hun belastingaangifte, en niet te hard rijden om een afspraak te halen, maar als zij het zelf doen is het minder erg dan als een ander het doet.

Het probleem is dat mensen twee dingen willen. Ze willen morele wezens zijn met hoogstaande normen en waarden. Maar ze willen ook hun eigen gemak en gewin, en moreel hoogstaand gedrag is vanuit dat oogpunt kostbaar en vaak teveel gevraagd. 

Dat probleem lossen mensen op door hun eigen gedrag niet goed te toetsen aan hun normen. In het eerder vermelde onderzoek bleek bijvoorbeeld dat mensen het muntje eerlijk opgooien en taken onpartijdig toewijzen wanneer de onderzoeker (a) de norm van onpartijdige toewijzing heel expliciet maakt, én (b) het zelfbewustzijn verhoogt, bijvoorbeeld door deelnemers voor een spiegel te zetten. Dat leidt ertoe dat ze hun eigen gedrag beter gaan toetsen aan hun eigen normen.

Ze worden daar niet opeens heel integer van, maar het zorgt ervoor dat ze een morele overtreding domweg niet meer goed aan zichzelf kunnen verkopen. Als de media ergens lucht van krijgen en heel de wereld er iets van vindt, is dat zo te zien ook een effectieve manier om hetzelfde effect te bewerkstelligen.

Mensen worden extra hypocriet als ze veel macht hebben (of veel geld, dat verschaft immers ook macht). Enerzijds zorgt macht ervoor dat mensen zich gerechtigd voelen om ánderen te beoordelen, ze moeten immers zorgen dat iedereen zich aan de regels houdt; anderzijds lijken ze ook te vinden dat zijzelf die regels wat mogen buigen. Quod licet Iovi non licet bovi: wat Jupiter mag, mag het vee nog niet. Maar soms heeft het ‘vee’ wel de macht zich tegen zo’n leider te keren en hem te herinneren aan zijn vergankelijkheid. Het aftreden van de premier van IJsland illustreert dat mooi. One down – wie volgt?

Deze column is deels ontleend aan het boek Collega’s en andere ongemakken  van Roos Vonk.