Het 'wij' van Obama versus het Europese 'mij, mij, mij'

In een speech in Hannover aan wat hij hoopvol “het volk van Europa” noemde, herinnerde Obama er een aantal dagen geleden nog eens aan wat de verworvenheden zijn van de Europese Unie. “Misschien hebben jullie een buitenstaander nodig om jullie te herinneren aan de grote dingen die jullie hebben bereikt” stelde Obama. Uit de destructie van twee wereldoorlogen zijn niet alleen op het hele Europese continent welvarende, vrije democratieën herrezen, maar is ook een experiment ontstaan in transnationale samenwerking dat ― ondanks zijn tekortkomingen ― een voorbeeld is voor de wereld; een wereld die in toenemende mate wordt geplaagd door grote grensoverschrijdende problemen die om supranationale collaboratie schreeuwen.

Een verenigd Europa was ooit de droom van weinigen, volgens Obama, maar het “blijft de hoop voor velen en een noodzaak voor ons allen.” Dit bij uitstek westerse ideaal van openheid, internationale samenwerking, vrije handel en democratie wordt volgens Obama echter overal bedreigd door een heropleving van het soort politiek waartegen de Europese Unie ooit als oplossing is bedacht. De politiek van “de ‘wij’ en ‘zij’ mentaliteit die een ander de schuld geeft van al onze problemen; een ander die er niet zo uitziet als wij of die niet bidt zoals wij ― of het nu immigranten zijn, of moslims, of mensen die als anders worden gezien.” Obama probeerde daarmee volgens Timothy Garton Ash in The Guardian het oude internationalistische, gemeenschappelijke ideaal van “het Vrije Westen” nieuw leven in te blazen als alternatief voor de nationalistische weg van mensen als Poetin, Trump en Le Pen, kort gezegd van de “ Poetrumpen ” oplossing die overal in opkomst is.

Obama staat natuurlijk bekend om zijn grote woorden en retorische hoogdravendheid, maar zijn lofzang op Europa leek deze keer wel héél erg op dovemansoren gericht. In Der Spiegel noemde de Duitse commentator Jakob Augstein Obama naar aanleiding van de speech zelfs de laatste president van het Westen. Het is pijnlijk duidelijk geworden, volgens Augstein, dat Duitsland niets meer gemeen heeft met de Verenigde Staten. Voor de gemiddelde Duitser is Obama een pratend hoofd uit een andere wereld. De Amerikaanse president is voor veel Duitsers gewoon een politieke leider van een vreemde mogendheid geworden, niet veel anders dan Vladimir Poetin van Rusland of Xi Jinping van China. Het idee van een trans-Atlantische waardengemeenschap is zo dood als een pier.

In het Verenigd Koninkrijk hadden de Brexiteers , waaronder veel pro-Atlantische politici, ook geen goed woord over voor Obama. Obama was een halve Keniaan vol post-koloniale haat tegen Groot-Britannië, suggereerde de populaire burgermeester van Londen, Boris Johnson. Daarom zou hij het Verenigd Koninkrijk in een verband willen manoeuvreren waar geen zichzelf respecterende Amerikaan deel vanuit zou willen maken ― de Europese Unie.

Waar het Poetrumpen kamp echter stil over blijft, is de manier waarop ze de transnationale problemen van de 21 ste eeuw willen gaan oplossen die Obama met zijn speech agendeerde en de bedreigingen van de waarden van het Vrije Westen het hoofd willen gaan bieden die Obama signaleerde. In zijn eerdergenoemde commentaar merkt Timothy Garton Ash terecht op dat het betoog van de gemiddelde Brexiteer in de kern klinkt als een monotoon: “mij, mij, mij.” We willen ons geld terug, wij willen oplossingen die in ons voordeel zijn, wij willen bescherming van onze belangen, wij willen geen obstakels voor onze initiatieven, en we willen vrije toegang tot Europa maar minder vreemdelingen en minder vluchtelingen. “Vraag niet wat Engeland kan doen voor de wereld,” vat Garton Ash het kort samen: “vraag wat de wereld kan doen voor Engeland.”

Trump windt er ook geen doekjes om: hij is er alléén voor het Amerikaanse belang. Zo zei hij onlangs in een speech over buitenlandse politiek: “De natiestaat blijft het fundament van geluk en harmonie. Ik ben sceptisch over internationale verbanden die ons inbinden en die Amerika naar beneden halen.” Geen geven en nemen, alleen ons eigen belang telt. De Mexicanen gaan aan de grens met de VS een muur bouwen om illegale migranten tegen te houden, belooft Trump, en ze gaan er zelf voor betalen. Dergelijk onversneden nationalisme en egoïsme lijken geen veelbelovend uitgangspunt voor het oplossen van de grote problemen van deze tijd, zoals de opwarming van de aarde, de ontketende migratiestromen, of het voortwoekerende internationale terrorisme. Nostalgie naar de geborgenheid van de natiestaat is geen onschuldige fantasie.

Obama verwees in zijn Hannover speech naar het gedicht “The Second Coming” van Yeats uit de jaren twintig, over de “besten” die hun zelfvertrouwen hebben verloren, terwijl de “slechtsten” juist vol “hartstochtelijke intensiteit” zijn. Het is de moeite waard om de hele passage in het Engels te citeren:

Things fall apart; the centre cannot hold; Mere anarchy is loosed upon the world, The blood-dimmed tide is loosed, and everywhere The ceremony of innocence is drowned; The best lack all conviction, while the worst Are full of passionate intensity

Yeats had hier niet ons tijdsgewricht in gedachte, maar toch blijft het een treffende karakterisering van onze tijd. Het gebrek aan wilskracht en overtuiging achter de naoorlogse projecten van de Europese landen, en de passie en het enthousiasme van de mensen die het kapot willen maken en die willen terugkeren naar een nationale idylle die nooit heeft bestaan. De vraag die blijft is deze: Als Obama de Europeanen al niet meer kan overtuigen van de waarde van hun eigen project, wie dan nog wel?