De dodelijke gevolgen van de militarisering van de Europese grenzen

In 2016 vonden meer vluchtelingen op weg naar Europa de dood dan ooit eerder geregistreerd. Bijna 5000 mensen kwamen om bij pogingen de Middellandse Zee over te steken. Dat zijn er ruim 1000 meer dan in 2015, ondanks dat het totale aantal vluchtelingen dat in Europa aankwam met zo’n 60% daalde. Tegelijkertijd stijgt de EU-financiering om de vluchtelingentragedie aan te pakken. Het budget voor grensbewakingsagentschap Frontex groeide naar €248,7 miljoen, een ongelooflijke 67,4% meer dan de €142,6 miljoen in 2015. Waarom faalt de EU zo dramatisch in het redden van levens?

Om deze vraag te onderzoeken is het belangrijk te bekijken waar dit geld aan wordt besteed. Een groot deel van het extra budget voor Frontex, dat uitgebreid werd tot het Europees Grens- en Kustbewakingsagentschap, ging naar de militaire maritieme missies Triton en Poseidon, bedoeld om vluchtelingen te stoppen die de oversteek willen maken naar Griekenland en Italië.

Het belangrijkste financieringsinstrument van de EU voor grensbewaking van lidstaten, het Internal Security Fund, werd ook opgehoogd met €116,4 miljoen naar een totaal budget van €647,5 miljoen voor 2016. Daarbovenop kwam nog extra geld voor verschillende zogenaamde ‘noodfinancieringen’. In september kende de Europese Commissie Bulgarije een groot bedrag, €108 miljoen, toe om grens- en migratiemanagement te versterken. Ongeveer 80% hiervan was bedoeld voor de aanschaf van materieel voor surveillance aan de grenzen.

De nadruk van de EU ligt op het buiten houden van vluchtelingen. Dit is ook te zien in de migratiedeal met Turkije. Sinds deze overeenkomst van kracht is, heeft Turkije de bewaking aan de grens met Syrië fors opgevoerd. Ondanks een toezegging van de Turkse regering dat deze zich aan internationale verplichtingen zou houden en Syrische vluchtelingen welkom zou heten, verschijnen er herhaaldelijk berichten over geweld tegen Syrische vluchtelingen aan de grenzen, inclusief beschietingen en afranselingen. Andere vluchtelingen zijn met bussen naar de Syrische kant van de grens teruggestuurd.

Het is ook te zien in de militaire ‘Operatie Sophia’ voor de kust van Libië, die nu ook door de NAVO ondersteund wordt. Deze operatie is begonnen met het trainen van Libische kustwachters, die een geschiedenis heeft van geweld tegen vluchtelingen. Desondanks wil de EU dat de Libische kustwacht vluchtelingen stopt voordat deze Libische wateren verlaten, in een bewuste poging zelf onder de internationaalrechtelijke verplichting vluchtelingen niet terug te sturen naar plaatsen waar hun levens of vrijheden bedreigd worden (non-refoulement) uit te komen.

De Europese Commissie stelt dat deze en vele andere maatregelen helpen vluchtelingen af te schrikken van het maken van gevaarlijke reizen. Vice-voorzitter Timmermans zei: “Het vergoten van onze mogelijkheden om migratiestromen beter te managen heeft twee doelen: zeker stellen dat allen die bescherming nodig hebben deze krijgen, en het verlies van leven voorkomen.”

Zeker, toegenomen patrouilles in de Egeïsche Zee hebben gezorgd voor een snelle daling in het aantal vluchtelingen dat via deze weg naar Griekenland probeert over te steken. Het heeft er echter vooral toe geleid dat vluchtelingen andere, vaak gevaarlijkere, routes zijn gaan nemen. Dit heeft bijgedragen aan de stijging van het aantal migrantendoden in 2016 ten opzichte van 2015. “De oorzaken van de stijging zijn meervoudig: Ongeveer de helft van hen die de Middellandse Zee dit jaar overstaken reisden van Noord-Afrika naar Italië, een route waarvan bekend is dat deze gevaarlijker is”, aldus William Spindler, woordvoerder van de UNHCR.

De militarisering van de grenzen heeft ertoe geleid dat vluchtelingen, die er wel in slagen de oversteek te overleven en de EU te bereiken, te maken krijgen met steeds meer vijandigheid en geweld. Ongecensureerde incidentenrapporten van Frontex uit 2014 en 2015 wekken de suggestie dat Griekse en Europese politiemachten routinematig vuurwapens inzetten om met vluchtelingen beladen boten te stoppen, waarbij soms vluchtelingen verwond of zelfs gedood worden. In Bulgarije begonnen bendes van extreemrechtse ‘ migrantenjagers ‘, waaronder veel ex-militairen, de grensgebieden te patrouilleren. Ze proberen, soms gekleed in uniformen en bewapend, zelf met geweld vluchtelingen het land uit te werken of dragen ze over aan de politie.

Dit alles betekent niet dat de militarisering van grenzen niet ook winnaars kent. Het betekent een florerende markt, met ongeveer 8% per jaar groeiende markt, voor militaire, security- en IT-bedrijven. De grote Europese wapenproducenten Airbus, Leonardo-Finmeccanica, Safran en Thales haalden allen in 2016 het nieuws met grensbewakingscontracten. IT-bedrijven Indra, Advent en ATOS haalden belangrijke contracten binnen voor projecten om vluchtelingen te identificeren en volgen.

Leonardo-Finmeccanica ontving bestellingen van Italië en Kroatië voor helicopters voor grensbewaking, deels gefinancierd door de EU. In een poging vluchtelingen op weg naar Europa al eerder te stoppen, doneerde de Duitse regering aan Tunesië een reeks grensbewakingsmaterieel, waaronder radarystemen, nachtzichtapparatuur en warmtebeeldcamera’s.

Het is uitermate ironisch dat sommige van deze zelfde bedrijven – met name Leonardo-Finmeccanica, Thales en Airbus – ook grote wapenleveranciers zijn voor het Midden-Oosten en Noord-Afrika. In 2016 gingen Europese wapenverkopen aan deze regio gestaag voort, met name aan Saoedi-Arabië, ondanks de betrokkenheid van dit land bij de oorlogen in Syrië en Jemen, die de vluchtelingenstromen voeden. Het Europees Parlement riep op tot een wapenembargo tegen het olierijke koninkrijk, maar deze oproep werd genegeerd door de Raad van de EU en door de lidstaten.

Met geen einde in zicht aan oorlog, geweld, repressie en armoede buiten de EU, is er weinig reden te denken dat er een einde komt aan migratie richting Europa. In komende jaren zullen de gevolgen van klimaatverandering hoogstwaarschijnlijk gaan bijdragen aan redenen waarom mensen hun huizen moeten verlaten. Tenzij de EU van koers wijzigt, richting het daadwerkelijk aanpakken van de grondoorzaken van migratie, door het nemen van stappen als het stoppen van wapenleveranties aan het Midden-Oosten en Noord-Afrika, het instellen van veilige routes voor vluchtelingen, en het ondersteunen en welkom heten van hen, zal de verschrikkelijke lijst van verloren levens en hoop dit continent blijven beschamen.